Stille tocht tussen theater en kerk

Het Trimbos Instituut kwam aan het einde van het afgelopen jaar opnieuw met alarmerende cijfers over de geestelijke gezondheid van mensen in deze tijd, vooral van jonge mensen. De zorg daarover was voor theatermaker Alexandra Broeder en pastor Arjan Broers aanleiding om op de kortste dag van het jaar, 21 december, een viering te maken tussen theater en kerk, Frascati en de Dominicuskerk. De tocht werd een tweede keer gehouden op 23 februari 2023 in Haarlem.

Klik hier voor een interview uit het Parool en hieronder voor een verslag in Trouw.

Maar liefst 26% van de volwassenen en 44% van de studenten in ons land geeft volgens het Trimbos Instituut aan dat ze een psychische kwetsbaarheid hebben of hebben ervaren. Het gaat dan om depressie, burnout, allerlei angsten, eetstoornissen enzovoorts.

Het zijn verbijsterende cijfers waar in onze cultuur vooral medisch en psychologisch naar wordt gekeken. Wat betekent dit voor de zorg? En hoe moeten psychologen dit oplossen? Maar daarmee raken minstens twee perspectieven buiten beeld: wat heeft psychische kwetsbaarheid van zoveel individuen ons collectief te zeggen? En wat is erover te zeggen vanuit een geestelijke of spirituele optiek?

Alexandra Broeder (1978) is een meermalen onderscheiden theatermaker, die verbonden is aan Frascati, het theater aan de Nes. Zij heeft een bijzondere interesse voor jonge mensen met psychische kwetsbaarheid, die ze ook als spelers bij haar voorstellingen betrekt.

Vorig jaar zocht ze contact met mij vanwege een project, ik nodigde haar uit voor koffie en om een viering mee te maken. Die week was het net Aswoensdag en Alexandra, die geen kerkelijke achtergrond heeft, was er diep door getroffen. Dat je iets wat zo pijnlijk is als de dood zo in woord en gebaar en zang present kunt stellen – en dat iedereen blij naar huis gaat!

Sindsdien is ze, tot haar eigen verbazing, een Dominicusganger. We maakten al een rituele maaltijd voorafgaand aan haar laatste voorstelling, The Gift, over en door een jonge vrouw die niet meer wil leven. En op een zondag na de viering zei ik tegen haar en een van haar collega’s: ‘Ik wil nog wel eens iets maken dat in het theater begint en in de kerk eindigt – of andersom’. Een opmerking met gevolgen.

Zowel in het theater als in de kerk gebeurt iets dat in de publieke ruimte verder niet gebeurt. Als het bijvoorbeeld over psychische kwetsbaarheid gaat, dan wordt er wel geanalyseerd en behandeld, maar er wordt geen ruimte ontsloten van verbinding en verdieping, een ruimte waarin mensen samen stil kunnen zijn en waarin de verbeelding een rol speelt.

Zou het zo kunnen zijn, zo opperde ik toen we afgelopen zomer samen nadachten over een project tussen theater en kerk, dat jonge mensen in onze tijd psychisch zo overbelast raken omdat ze wel worden aangemoedigd het maximale uit zichzelf te halen, maar niet horen dat hun waarde daar niet van afhangt? Dat ze, in taal van de traditie, nooit in hun ziel worden bevestigd en gevoed? ‘Als je zelf zin moet geven aan een bestaan dat anders leeg is – die taak is veel te zwaar!’, riep ik uit. ‘Ik zou jonge mensen willen zeggen, met woorden uit de katholieke biecht: ego te absolvo, ik ontsla je van de last om het leven zin te moeten geven. Het heeft het al.’

Deze woorden werden de afsluitende zegenwens die de deelnemers aan De Langste Nacht op 21 december persoonlijk ontvingen. ‘Ontvang het, en deel ervan’, voegden we eraan toe.

Samen met het team van Alexandra (met name musicus Roald van Oosten, scenograaf Sacha Zwiers en producer Nikita Oldert), maakten we een ervaring tussen theater en kerk, op de donkerste dag van het jaar. Het was een buitengewoon leerzame ervaring, op verschillende manieren.

Eerst een schets van de voorstelling, die ook een liturgie was. De 120 deelnemers – meer pasten er niet in de grootste zaal van Frascati – werden persoonlijk door ons welkom geheten met de uitnodiging de handen open voor zich te houden en te zeggen: ‘Hier ben ik’. Daarna werden ze door in het wit geklede kinderen naar hun plek geleid. Na een korte inleiding van Alexandra bracht ik een met muziek ondersteunde geleide meditatie. Daarna sprak ik een kleine ‘preek’ uit over psychische kwetsbaarheid en over de ervaring door de woestijn te gaan en ruimte voor het heilige te maken.

De kinderen zongen vervolgens een repeterend, bijna bezwerend lied over hoe zij de cherubijnen representeerden, wezens tussen hemel en aarde. Ze riepen ons op om onze dagelijkse zorgen af te leggen. Daarna namen ze wezens op die het decor hadden gevormd en gingen ze zingend naar buiten. De bezoekers voegden zich bij hen, allemaal met een versierde bamboe stok in de hand waar een lichtje op stond, en waar een briefje aan hing met daarop een antwoord op de vraag wat er op dat moment op hen drukte.

De stille tocht door de drukke straten van Amsterdam was bijzonder, de deelnemers bleven aandachtig in de stilte, ook bij joelende toeristen of verbaasd kijkende eters in restaurants. Aan het slot van de stoet liep iemand die QR-codes uitreikte, zodat nieuwsgierige Amsterdammers antwoord konden krijgen op de vraag waar dit nou in hemelsnaam goed voor was.

In de kerk zongen we een mantra met Anna Fernhout, stembevrijder en opvolger van Jan Kortie. Life live through me as you will, as you will I will, zo luidde de tekst. Tenslotte legden mensen hun briefje bij de kinderen en namen we met de genoemde zegenwens persoonlijk afscheid.

Mensen die vertrouwd zijn met de christelijke traditie herkenden de vorm van de processie, de Bijbelse elementen uit mijn preekje of het ego te absolvo uit de rk-biechtpraktijk. Maar de meeste deelnemers stonden ver van die traditie af. Het is heel leerzaam om te merken wat zij verstaan en wat langs hen heen gaat of zelfs koudwatervrees geeft. ‘Kom nog langs voor een zegen’ is een andere boodschap dan ‘we willen persoonlijk afscheid nemen en je een wens meegeven’, om maar wat te noemen.

Leerzaam is ook de precisie waarmee theatermakers te werk gaan. Wij zijn in de Dominicus gewend een liturgie te maken en die zo goed mogelijk uit te voeren. Het team van Frascati dacht alle stappen heel zorgvuldig door en oefende enkele keren.

Maar vooral is het boeiend om te zien wat er met mensen gebeurt als ze samen zo’n ervaring doormaken. We stelden een grote maatschappelijke vraag aan de orde zonder die kapot te analyseren, we losten niks op, en toch gebeurde er van alles. Troost, vertraging, inzicht, gezamenlijkheid, gedragen zijn – allemaal ervaringen die in een goede liturgie opgedaan kunnen worden.

Heel dankbaar ben ik voor de vrijwilligers die mee hebben geholpen, voor de hulp van Frederik onze gemeentesecretaris, en voor de durf van Alexandra en haar team om met zoveel inzet en aandacht en liefde zoiets spannends te doen, tussen theater en kerk.

Het verhaal werd opgepikt door het Parool en door Trouw en kreeg op sociale media veel positieve aandacht. Zo vertellen we ook voor een breder publiek het verhaal dat de Dominicus een plaats is waar ongewone coalities worden gesloten om licht in de wereld te kunnen zijn en goed nieuws te verkondigen, juist als de nacht lang is.

Dit verslag is eerder verschenen in de Dominicuskrant.